Ψηφιακή Κρήτη

Ο τομέας συμμετείχε στο έργο της Ψηφιακής Κρήτης με τέσσερις βάσεις δεδομένων που παρήχθησαν από το πρόγραμμα "Η πόλη στους νεότερους χρόνους". Στόχος ήταν να συμβάλει στη δημιουργία των προϋποθέσεων ώστε βασικές πηγές της ιστορίας της Κρήτης, που δεν είναι αποσπασματικές αλλά αποτελούν σειρά, να γίνουν σε όλους προσβάσιμες. Έτσι, με τον πλούτο των δεδομένων τους οι πηγές αυτές θα επέτρεπαν ποικίλες προσεγγίσεις, απλές αλλά και σύνθετες για όσους θα επιθυμούσαν μια σφαιρικότερη διερεύνηση του παρελθόντος. Κατ’ αρχήν αποφασίστηκε να δοθεί έμφαση σε πηγές που αναδείκνυαν εντονότερα και τους μουσουλμάνους και τους χριστιανούς κατοίκους του νησιού, για να ερευνηθούν κοινά ή διαφορετικά προβλήματα των δύο πληθυσμών, οι μεταξύ τους σχέσεις και πως μεταβάλλονται στο χρόνο, όταν την τουρκική κυριαρχία διαδέχεται η αυτονομία και μετά η ενσωμάτωση στο ελληνικό κράτος, με τελική κατάληξη την ανταλλαγή των πληθυσμών.
 

Απογραφικά δελτία ανταλλάξιμων περιουσιών που συνέταξε η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων του Νομού Ρεθύμνης

Από τα χιλιάδες δελτία που συνέταξε η «Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων» (ΕΑΠ) του Νομού Ρεθύμνης μηχανογραφήθηκαν 1620, ικανό ποσοστό για να σκιαγραφηθούν γενικότερες τάσεις. Σ’ αυτά καταγράφεται η ακίνητη περιουσία Τουρκοκρητικών της πόλης του Ρεθύμνου και της ευρύτερης επαρχίας οι οποίοι εγκατέλειψαν την Κρήτη λόγω της ανταλλαγής πληθυσμών που ακολούθησε τη Μικρασιατική καταστροφή. Στα ίδια δελτία σημειώνεται και σε ποιους, πρόσφυγες ή ντόπιους, δόθηκαν αυτές οι περιουσίες. Διατηρήθηκε η δομή και το κείμενο των δελτίων της ΕΑΠ. Διατηρήθηκαν ακόμη, σε γωνιώδεις αγκύλες (<>), και όσα στοιχεία είχαν διαγραφεί στα δελτία αυτά. Λόγω της αναλυτικής φύσης της βάσης, που διαθέτει εκτενή πεδία με πολλές πληροφορίες, αξιοποιήθηκαν ως προς την αναζήτηση οι ίδιες οι πληροφορίες των πεδίων, και έγινε έτσι περιορισμένη χρήση λέξεων κλειδιών. Και σ’ αυτή τη βάση, όπως και στις υπόλοιπες, επιλέχθηκαν τρόποι πρόσβασης στο υλικό που διευκολύνουν τον χρήστη, ακόμη και τον μη ειδικό, στην άντληση όσο το δυνατόν περισσότερων πληροφοριών.

Είναι προφανές ότι η κοινωνική ιστορία της επαρχίας Ρεθύμνου εμπλουτίζεται τώρα με νέα στοιχεία που επιτρέπουν μια σφαιρικότερη μελέτη της. Με την αναλυτική περιγραφή των ιδιοκτησιών (οικίες και μαγαζιά κυρίως, αλλά και οικόπεδα, αγροί, ελαιώνες, βοσκότοποι) αναδεικνύεται το υλικό στοιχείο της επαρχίας Ρεθύμνου και σε συνδυασμό με τις πληροφορίες για τη θέση και τα όρια κάθε περιουσιακού στοιχείου, οδηγούμαστε σε μια, μερική έστω, αναπαράσταση της πόλης, με τα σπίτια, τα μαγαζιά, τους δρόμους και τις γειτονιές της. Τα ονόματα των ιδιοκτητών, παλαιών και νέων, τα επαγγέλματά τους, η αξία των ακινήτων, μας προσθέτουν πολύτιμα στοιχεία για ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού, ώστε να μπορούν να διατυπωθούν υποθέσεις για κοινωνικές ιεραρχίες, όπως προκύπτουν από τη διαφορετική αξία, το είδος και το μέγεθος των ιδιοκτησιών. Ας σημειωθεί ότι το 41% των νέων ιδιοκτητών ήταν ντόπιοι. 

Ευρετήρια δυο συμβολαιογράφων της πόλης και ενός της επαρχίας Ρεθύμνου (1879-1920)

Καταγραφή σε ηλεκτρονική μορφή ευρετηρίων τριών συμβολαιογράφων της πόλης του Ρεθύμνου και ενός της επαρχίας Μυλοποτάμου του νομού Ρεθύμνου. Πρόκειται συγκεκριμένα για τους Περτέβ Δερβισάκη, συμβολαιογράφο Ρεθύμνου (ευρετήριο Α: 1914-1917, ευρετήριο Β: 1917-1920, συνολικά 2.950 πράξεις)· Ιωάννη Δ. Νικολακάκη, συμβολαιογράφο επαρχίας Μυλοποτάμου Ρεθύμνης (ευρετήριο Α: 1883-1884, ευρετήριο Β1: 1894-1896, ευρετήριο Β2: 1885-1910, συνολικά 1.879 πράξεις)· Τζώρτζη Σιγανό, συμβολαιογράφο Ρεθύμνου (ευρετήριο Α: 1879-1881, 63 πράξεις)· Εμμανουήλ Κουσκουμβεκάκη, συμβολαιογράφο Ρεθύμνου (ευρετήριο Α: 1881-1882, 126 πράξεις).

Τα ευρετήρια αυτά, τα οποία καλύπτουν, με κενά, τα έτη 1879-1920, περιέχουν συνήθως στοιχεία των συμβαλλομένων (ονοματεπώνυμο, επάγγελμα, κατοικία), ονομασία, καθώς και συνήθως εκτενή περίληψη της κάθε συμβολαιογραφικής πράξης, δικαιώματα/τέλη και υπογραφές. Ο πλούτος των πράξεων και η ποικιλία των πληροφοριών που αντλούνται με λέξεις κλειδιά από τις περιλήψεις, επιτρέπουν μια πρώτη γνώση για βασικές παραμέτρους της κοινωνικής ζωής: οικονομικές σχέσεις, συγκρότηση περιουσιών, οικογενειακές στρατηγικές, κοινωνική διαφοροποίηση, στάσεις απέναντι στη ζωή και το θάνατο, και άλλα. Σ’ έναν από τους συμβολαιογράφους, τον Περτέβ Δερβισάκη που δραστηριοποιείται στην πόλη του Ρεθύμνου, καταφεύγουν, στα κρίσιμα για αυτούς χρόνια 1914-1920, κυρίως μουσουλμάνοι και τα αντλούμενα από τις σχετικές πράξεις στοιχεία είναι ενδιαφέροντα για τα επώνυμα που χρησιμοποιούν, τις οικογενειακές σχέσεις, το οικονομικό επίπεδο και, κυρίως, την προσπάθεια, με πωλήσεις σε χριστιανούς, να ρευστοποιήσουν τις περιουσίες τους ενόψει μιας επικείμενης αναχώρησης. Τα πωλητήρια φθάνουν το 23% του συνόλου των πράξεων. Δεν λείπουν φυσικά και λίγες δικαιοπραξίες που δείχνουν μια τάση συνύπαρξης των δύο πληθυσμών. Τα ευρετήρια του συμβολαιογράφου της επαρχίας Μυλοποτάμου του νομού Ρεθύμνης Ιωάννη Δ. Νικολακάκη (1883-1884, 1894-1897) καταγράφουν τις οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις των χριστιανών και μουσουλμάνων σε μια άλλη ιστορική συγκυρία, λίγο πριν την αυτονομία, όπου όμως η δυναμική του χριστιανικού στοιχείου στην ιδιοποίηση της αγροτικής ιδιοκτησίας φαίνεται έντονη. Αναδεικνύεται επίσης και το στρώμα των εμπόρων και των λοιπών εισοδηματιών, κυρίως από τα αστικά κέντρα του νησιού, που μέσω δανεισμού προς τους αγρότες καρπώνονται μέρος του πλεονάσματος. Ένα πλήθος δικηγόρων (μεταξύ αυτών και ο Ελ. Βενιζέλος) μεσολαβούν για τη σύμφωνα με τους νόμους σύνταξη και διεκπεραίωση των συμβολαιογραφικών πράξεων.

Επαγγελματικοί οδηγοί Γ. Ιγγλέση για τις κυριότερες πόλεις της Κρήτης (1911,1920, 1925, 1930, ένα μέρος του 1938)

Ηλεκτρονική καταγραφή των στοιχείων για τις πόλεις της Κρήτης που περιέχονται στους επαγγελματικούς οδηγούς του Γ. Ιγγλέση, των ετών 1911, 1920 και 1925, 1930 και 1938 (ένα μέρος του): για τις ποικίλες αρχές του νησιού (διοικητικές, δικαστικές, στρατιωτικές), για τα δημόσια και δημοτικά «καταστήματα» και κυρίως για τα επαγγέλματα των κυριότερων πόλεων της Κρήτης. Για την κατασκευή της βάσης δεδομένων ακολουθήθηκε η λογική της πηγής: η παρουσίαση γίνεται με διάκριση επαγγελματικών κλάδων και την καταγραφή των προσωπικών στοιχείων κάθε επαγγελματία. Δίνονται έτσι στον χρήστη πολλαπλές δυνατότητες αναζητήσεων με επιλογές και συνδυασμό στοιχείων. Θα μπορούσε κάποιος να προσπελάσει το υλικό με βάση την πόλη, το έτος, τον επαγγελματικό κλάδο, το φύλο ή το θρήσκευμα των επαγγελματιών. 

Η πηγή αυτή, παρά τους περιορισμούς που από τη φύση της έχει (συντάχθηκε για να παρέχει πληροφορίες σε ένα κοινό επαγγελματιών ή το ευρύτερο καταναλωτικό κοινό), παρέχει μια πρώτη εικόνα της κοινωνικής δομής κάθε πόλης, η οποία μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά προς άλλες πηγές συνολικότερου χαρακτήρα, όπως είναι τα δημοτολόγια, οι απογραφές, οι εκλογικοί κατάλογοι, τα συμβολαιογραφικά και ληξιαρχικά έγγραφα.  Οπωσδήποτε όμως σκιαγραφεί τάσεις ως προς την επαγγελματική και κοινωνική δομή των πόλεων της Κρήτης. Έτσι, ο χρήστης, αναζητώντας μεμονωμένα επαγγέλματα (εργάτης, έμπορος, ιατρός κλπ.) ή συναφή που θα μπορούσαν να ομαδοποιηθούν (υπηρεσίες, μεταφορές, μεταποίηση κ.ά.), έχει τη δυνατότητα να πληροφορηθεί για τους βασικούς τομείς δραστηριότητας στις αστικές περιοχές της Κρήτης, να δει ποια επαγγέλματα είναι συχνότερα ανά πόλη, να συγκρίνει τις επαγγελματικές δομές μεταξύ των πόλεων. Κάποιες επίσης δραστηριότητες στο αστικό πλαίσιο είναι άμεσα συνδεδεμένες με την αγροτική παραγωγή, επομένως αναδεικνύονται έμμεσα και οικονομικά στοιχεία για την ύπαιθρο. Η καταχώριση, εξάλλου, πληροφοριών από δύο διαφορετικούς οδηγούς που απέχουν χρονικά 10 περίπου έτη, δίνει την ευκαιρία συγκρίσεων και αναζήτησης αλλαγών, ποσοτικών και ποιοτικών. Στη βάση καταχωρίζονται και οι υπάρχουσες διαφημίσεις επαγγελματικών δραστηριοτήτων.

Βιβλιογραφία των πόλεων της Κρήτης (19ος- 20ος αιώνας)

Σε ηλεκτρονική βάση δεδομένων καταχωρήθηκαν περισσότεροι από 1000 τίτλοι δημοσιεύσεων (βιβλία, άρθρα σε περιοδικά ή σε συλλογικούς τόμους ή σε οποιοδήποτε άλλο έντυπο καθώς και αδημοσίευτες μεταπτυχιακές και διδακτορικές εργασίες) που αναφέρονται κυρίως στις πόλεις της Κρήτης τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Χρησιμοποιήθηκαν για την αποδελτίωση η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης στο Ρέθυμνο και η Δημοτική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου. Τα περισσότερα λήμματα είναι άρθρα σε κρητικά περιοδικά και σχετικούς με την Κρήτη συλλογικούς τόμους. Η αναλυτική καταγραφή, με αυτοψία, των στοιχείων κάθε δημοσιεύματος (συγγραφέας/επιμελητής, τίτλος, εκδότης, τόπος και χρονολογία έκδοσης, οι σελίδες, ο χώρος εντοπισμού, το μέγεθος, οι θεματικές στις οποίες μπορεί να ενταχτεί), καθώς και η κωδικοποίηση σε λέξεις κλειδιά του περιεχομένου του, επιτρέπουν απλές ή σύνθετες βιβλιογραφικές αναζητήσεις. 

Τα θέματα που περισσότερο συναντώνται αφορούν στις κρητικές επαναστάσεις και τη μάχη της Κρήτης· άλλες μεγάλες ενότητες είναι οι περιηγήσεις και τα απομνημονεύματα. Ωστόσο, ο χρήστης θα αποκομίσει τίτλους για πολλές, στο διάστημα δύο αιώνων, από τις οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και λοιπές δραστηριότητες των κατοίκων της Κρήτης, ειδικότερα αυτών που κατοικούσαν τις μεγάλες πόλεις (Ηράκλειο, Χανιά, Ρέθυμνο). Οι γενικές αυτές παρατηρήσεις στηρίχθηκαν, σε μεγάλο βαθμό, στις αναλυτικές εισαγωγές που οι συνεργάτες του προγράμματος προέταξαν στις ψηφιακές βάσεις που δημιούργησαν. Ο χρήστης καλείται να ανατρέξει σ’ αυτές για να κατανοήσει καλύτερα την πηγή που χρησιμοποιήθηκε, τις δυνατότητες και τα όριά της, και κυρίως να αντιληφθεί τη λογική με την οποία η πηγή αυτή αποδελτιώθηκε και ψηφιοποιήθηκε, ώστε να μπορέσει να αντλήσει και να εκμεταλλευτεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις πληροφορίες που περιέχει.

Δείτε: http://digitalcrete.ims.forth.gr